نگهداری و ترمیم اثار هنری

فرهنگ و دانستنیهای علمی و عملی برای نگاهداری و ترمیم آثار هنری

(7)

دکتر جاوید فیوضات

چگونه می‌توان پیچ‌های محکم‌شده را باز کرد؟ ماده گدازآور در لحیم‌کاری و شیشه‌گری چیست؟

 نقشه‌ها و مینیاتور‌ها را چطور روی مقوا سوار کنیم؟ برای دوام بیشتر قلم‌موها را چگونه نگاهداریم؟

فرهنگ و دانستنیهای علمی و عملی برای نگاهداری و ترمیم آثار هنری (7) دکتر جاوید فیوضات چگونه می‌توان پیچ‌های محکم‌شده را باز کرد؟ ماده گدازآور در لحیم‌کاری و شیشه‌گری چیست؟  نقشه‌ها و مینیاتور‌ها را چطور روی مقوا سوار کنیم؟ برای دوام بیشتر قلم‌موها را چگونه نگاهداریم؟ بازالت (Basalt) سنگی است سیاه‌رنگ که از دانه‌های ریزی تشکیل شده و استحکام نسبتاً زیادی دارد – در ازمنه قدیم آن را برای ساختن مجسمه و همچنین در بنایی به‌کار می‌بردند ، مجسمه‌ها را معمولاً در آخر کار به کمک سمباده صیقلی می‌کردند. باز کردن پیچ‌ها (To Loosen Screws) گاهی باز کردن پیچ‌های قدیمی کار بسیار دشواری می‌شود ـ اگر آچار در شکاف پیچ کاملاً جایگیر نشده لیز بخورد نباید به‌ترتیب عادی به عمل ادامه داد زیرا سبب ساییده شدن لبه‌های شکاف گردیده اعمال بعدی را دشوار می‌کند ـ راه صحیح این است که آچار را به محاذات شکاف قرار داده و با چکش ضربات ملایمی بر آن بزنند ـ این عمل غالباً سبب « شل شدن»  پیچ شده در نتیچه پیچاندن آن سهل‌تر می‌گردد ـ اگر این کار مؤثر نشد یک سیخ بخاری را در آتش کاملاً سرخ کرده و نوک آن را روی پیچ قرار می‌دهند. انبساط پیچ در نتیجه حرارت سبب اتساع سوراخ شده و پس از سرد شدن پیچ پیچاندن آن به آسانی میسر می‌شود همچنین اگر کمی روغن پارافین روی پیچ بگذارند در نتیجه گرم کردن روغن به پایه‌های پیچ نفوذ کرده ، بیرون کشیدن آن سهل‌تر می‌گردد- اگر قبل از پیچ کردن پیچ را به مخلوطی از گرافیت٭ در پیه آب شده بیالایند از بروز دشواریهای نامبرده در بالا جلوگیری خواهد شد. باز کردن سر شیشه‌های محکم شده ( To Loosen Glass Stoppers) مخلوطی از دو قسمت الکل و  یک قسمت گلیسرین و یک قسمت نمک طعام تهیه کرده و به اطراف سر شیشه محکم شده بمالید و بعد از چند ساعت با وارد کردن ضربات ملایمی به سر شیشه منظور به راحتی و بدون خسارت حاصل می‌شود. باز کردن قفل ( To force Locks) در صورت نبودن کلید راههای مختلفی برای باز کردن درها و کشوهای قفل شده وجود دارد ، باید قبلاً یادآوری نماید که علاقمندان به [48] مبلها و اثاثه قدیمی بهتر است مجموعه‌ای از انواع کلیدها تهیه کرده و در اختیار داشته باشند تا در موارد لازم آنها را  مورد استفاده قرار دهند. معمولاً قفل کشوهای قفسه‌ها و مبلها بسیار ساده است و به احتمال خیلی زیاد به کمک یکدسته کلید ممکن است آنها را بدون اشکال باز کرد و اگر کلید مناسبی یافت نشد از راههای ارائه شده باید به آزمایش آنهایی پرداخت که خسارت کمتری وارد می‌آورند. قفل کشوها معمولاً در دو یا چهار نقطه به جدار چوبی پیچ می‌شود و « زبانه» آن در هنگام قفل شدن با « کام» یا « مادگی» که در محل مناسبی در بالای آن قرار داده شده « چفت» می‌گردد ، بنابراین باید کوشش ابتدایی و اولیه به باز کردن پیچ‌های نامبرده در بالا ( از طرف داخل کشو) معطوف گردد ـ انجام این کار آن طور که در وهله اول به نظر می‌آید مشکل نمی‌باشد ـ چه با توجه به وضع قرار‌گرفتن کشو ممکن است با برداشتن یکی از دیواره‌های داخلی یا پشت آن به داخل کشو راه یافت و به آسانی پیچ‌ها را باز کرده و زبانه آن‌را از کام خارج کرد. اگر به هیچ طریق دسترسی به داخل کشو امکان‌پذیر نشد به ناچار باید از سمت جلو قفل را باز نمود ، در این‌صورت باید به کمک یک گیره پیچ‌دار نجاری تیغه بالای کشو را که کام یا مادگی در آن قرار دارد تحت فشار قرار می‌دهند تا انحناء یافته و زبانه قفل ظاهر گردد باید در نظر داشت که پیچ گیره را بیش از اندازه لازم نپیچانند زیرا فشار حاصل شده به قدری زیاد است که ممکن است سبب خسارت تیغه بشود ـ اگر این راه به نتیجه نرسید و زبانه از کام به قدر کام خارج نشد سمبه مناسبی روی خار قفل قرار داده و با چکش ضربات ملایمی به آن وارد می‌کنیم ، بالنتیجه پیچ‌های قفل از چوب  خارج گردیده و قفل از حیز انتقاع می‌افتد ولی به علت وجود سمبه به سطح خارجی چوب خسارتی وارد نمی‌شود فقط باید قفل جدیدی در آن تعبیه گردد ـ و اگر [49] این کار نیز به نتیجه نرسید اطراف قفل را به کمک قلم نجاری با اسکنه ساییده و پس از خارج کردن قفل قسمتهای آسیب‌دیده را مرمت کرد متأسفانه مرمت این قسمتها هر‌چقدر هم ماهرانه انجام گیرد باز قابل تشخیص خواهد بود به‌همین جهت هنگامی به این عمل مبادرت شود که راههای دیگری مؤثر نشده باشند بعضی اوقات ممکن است با قرار دادن آچاری میان دیواره قدامی کشو و تیغه بالای آن انحنایی در تیغه پدید آورد تا زبانه ظاهر شود. در چنین حالتی خارج کردن آن از کام زیاد دشوار نخواهد بود.

	از وارد آوردن هر نوع فشار به کشوها و دیواره‌های شیشه‌ای باید خودداری شود زیرا غالباً منجر به شکستن آنها می‌شود. گاهی (انباشتن)  مقدار زیادی از اشیاء سبب (گیر کردن) کشو و خارج نشدن آن می‌گردد ـ در چنین حالتی باید به کمک چاقوی تیغه بلند و نوک‌پهنی مانند چاقوی دارو‌سازان معروف به scalpel و یا جسمی نظیر سیخ کباب و غیره که از شکاف بالای کشو وارد آن می‌کنند اشیاء داخل آن را روی هم فشرده و « گیر» آن را مرتفع نمایند. اگر در اثر قرار دادن قفسه‌ها و مبلها در جاهای مرطوب دیوارهای کشوها متورم شده و تحرک خود را از دست داده باشند ، معمولاً به دو طریق عمل می نماید : درصورتیکه احتیاج فوری به در آوردن کشو نباشد ، قفسه یا میز کشودار را به محل خشکی منتقل می‌کنند تا در اثر خشک شدن کشوها به راحتی حرکات خود را باز یابند و اگر نیاز فوری در میان باشد باید دیوار پشتی قفسه را در آورده و با وارد کردن ضربات ملایمی به‌وسیله یک چکش کشو را خارج نمایند در حالت اخیر بهتر است قطعه چوبی میان چکش و دیواره عقبی کشو قرار دهند تا اثر ضربه بر دیواره باقی نماند. برای چرب کردن « ریل» کشوها از شمع یا پیه استفاده می‌کنند. براکس (Borax) از نظر شیمیایی تترابرات سدیم می‌باشد. بلورهای نیمه‌شفاف بیرنگ و گاهی سفید مایل به خاکستری که در هوا شکفته می‌شوند ، در لحیم‌کاری و شیشه‌گری به عنوان ماده گدازآوز و همچنین در میناکاری و لکه‌گیری و غیره به کار می‌رود.
		مجسمه سنگی از سنگ بازالت

		برداشتن تکیه‌گاه و مقوای نگاهدارنده (To  Remove Mounts) نقشه‌ها و مینیاتورها را معمولاً به یک ورقه کاغذ یا مقوا نگاهدارنده می‌چسبانند ـ در موقع چسبانیدن  چنین مقوایی بهتر است نقشه‌ها را روی مقوا گسترده بدواً پشت قسمت فوقانی آن را چسب زده و به مقوا بچسبانند و بعد از خشک شدن چین و چروک‌های آن‌را صاف کرده و قسمت پایین آن‌را بچسبانند در نتیجه نقشه چروک‌دار نشده و در موارد لازم تعویض مقوا نیز به‌آسانی میسر خواهد شد. هنگام برداشتن مقوا کافی است قسمت‌های چسب‌زده را از پشت خیس نمایند و برای این منظور بهتر است کاغذ خشک‌کن سفیدی را مرطوب کرده و زیر قسمت‌های چسب‌زده قرار دهند تا چسب به‌تدریج « شل » شده و نرم گردد ـ گاهی لازم است این عمل را چندین‌بار تکرار نمایند. اگر به‌جای چسب نقشه را با سریشم (ژلاتین) به مقوا چسبانیده باشند بهتر است آن‌را به‌صورت جریان باریکی به پشت مقوا جاری سازند. باید در نظر داشت که چسب و سریشم و موادی نظیر آنها مورد علاقه موجودات ذره‌بینی بوده و در شرایطی مناسب به‌زودی مورد هجوم کفکها  و قارچ‌ها قرار می‌گیرند ـ برای جلوگیری از این پیش‌آمد همواره در هنگام چسبانیدن نقشه به‌مقدار کمی فرمالین٭  Formalin یا ماده ضد‌عفونی کننده دیگری مانند سوبلمه ٭ بدان اضافه می‌کنند. [50]
	گلدان شیشه‌ای با برجستگی‌های براکس

		برس و قلم‌مو((Brush انواع گوناگون این جسم در موارد مختلف مورد استفاده بوده و در همه حال باید سعی شود بهترین نوع آن‌را تهیه کرد و به‌کار برند زیرا صرفنظر از جنبه اقتصادی و دوام بیشتر اجناس مرغوب بنا به مثل معروف تهیه ابزار خوب نصف راه موفقیت به‌شمار می‌آید. قلم‌موهایی که در نقاشی‌های رنگ و روغنی به‌کار می‌رود معمولاً از موی خوک (Hogs Bristles) یاسمور (Red Sable) تهیه می‌شود ـ نوع اخیر غالباً نرمتر از نوع اول می‌باشد.
	قفل بسته		ساختمان قفل معمولی ـ کشو در حالت باز

در آبرنگ‌ها معمولاً از اقسام گوناگون قلم‌موهای نوع دوم استفاده می‌کنند ـ به این طریق که ابتدا به کمک قلم‌موهای بزرگ معمولاً « ته رنگ » را روی سطح وسیعی از تابلو می‌گسترند سپس به‌وسیله قلم‌موهای پهن دیگری که  معمولاً از موی گاو تهیه می‌شود و بسیار نرم می‌باشد رنگ جلا را به‌کار می‌برند ـ قلم‌موها را همیشه باید تمیز نگاهداشت و اگر بعد از استعمال بلافاصله پاک و تمیز نمایند بر طول عمر آنها افزوده می‌شود ـ برای تمیز کردن لازم است بدواً آنها را با حلال مواد رنگی شسته سپس با آب گرم و صابون بشویند و در محل تمیزی آویزان نمایند ـ و «پخش» شده و شکل اولیه خود را از دست می‌دهند برای اعاده شکل اصلی ممکنست آنها را در محلول خیلی رقیقی از سریشم قرار دهند و اگر آنها را برای مدتی به‌صورت ایستاده روی قسمت مودار قرار دهند درنتیجه این قسمت سست و « پخش » شده و شکل اولیه خود را از دست می‌دهد برای اعاده شکل اصلی ممکن است آن‌ها را  در حالت مرطوب به صورت وارونه قرار دهند آب به درون قسمتی از موها به دسته وصل شده نفوذ کرده و سبب کند شدن تدریجی آنها می‌شود ـ بهتر است دو میخ را به فاصله تقریبی سه سانتیمتر به دیوار محکم کرده و قلم‌مو را روی آن قرار دهند ـ برای پاک کردن قلم‌موهایی که به رنگ‌های روغنی غلیظ آغشته شده‌اند ممکن است از آستن٭   یا یکی دیگر از حلال‌های مواد رنگی استفاده کرد ولی بعداً نباید آنها را در موارد مهم و پر‌ارزش به‌کار برند. از برس‌های گردگیری برای پاک‌کردن انواع پارچه‌ها و اشیاء شکستنی استفاده می‌کنند ـ از برس‌های ریش‌تراشی کهنه و مسواک‌های دندان می‌توان در موارد مختلف برای مرمت و پاک کردن اشیاء استفاده کرد. برس‌های مخصوصی با تارهای برنجی یا آهنی برای تمیز کردن اشیاء فلزی به‌کار می‌رود و همچنین از برس‌هایی که دارای تارهای شیشه‌ای هستند برای آغشتن اشیاء به اسیدها و مواد شیمیایی که سبب فساد تارهای مویی می‌شوند استفاده می‌کنند.